گذشتهی طراحی فرش ایران را میتوان از نظر طرح و رنگ در بین دیگر بافتههای پرزدار جهان دارای شاخصههای زیبایی، اصالت، سنت، فرهنگ، معنویت و کیفیت دانست که به جز نمونههای قدیمی محدود در موزهها و کلکسیونهای مختلف، تحقیق پیرامون ابتکارات، خلاقیتها و تنوع طرحها و نقشههای ذهنی یا اجرایی فرش امری مشکل به نظر خواهد رسید.
از آن زمان که فرش بافته شد عنصر طراحی نیز با آن عجین بود. لذا هویت و زیبایی یک قالی بر اساس طرح و رنگ آن مشخص میگردد. نقشه و رنگ دو ویژگی مهمی هستند که به فرش زیبایی و ارزش هنری میبخشند.
در ادامه شما را با انواع طرح و نقشهی فرش آشنا خواهیم کرد:
طراحی سنتی فرش و طراحی کامپیوتری فرش
اولین بافتههای فرش شاید نیاز به نقشه و طراحی نداشت؛ لیکن بافنده با استفاده از خطوط مستقیم به بافت اشکال هندسی پرداخته و بعضا اگر طرح اسب، بز، پرنده، درخت، کوه و خورشید را استفاده میکرد، به صورتی ساده و تک نقش در بافت اجرا مینمود به همان گونهای که در طبیعت به صورت عناصری با ساز و کار مجزا اما در وحدتی جدایی ناپذیر با یکدیگر حضور دارند.
این گونه طرحها بیشتر در مناطق عشایری و روستایی اجرا شدهاند؛ ضمن آنکه در این مناطق به دلیل کوچ عشایر و نبود فضایی برای ثبت و ضبط نقشه، فرشهای بافته شده بدون طرح و نقشه و بر اساس حافظهی بافنده تولید میشدند.
در ادامهی تاریخ قالی، آن هنگام که بافت فرش در شهرها مرسوم گردید، انواع مختلف طرح و نقشه اجرا شد که از این میان نقشههای گردان (گل و برگ و اسلیمی) و نقشههای تصویری بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
طرحهای اسلیمی و گل و بته که به صورت تو در تو و بر روی دایرهی گردان استفاده میشد به دلیل گستردگی و تنوع در نقش و رنگ، که بر اساس هر منطقه متفاوت بود، گوناگونی بسیار یافت.
در گذشته طراحان ماهر قبل از اجرای نهایی نقشه ابتدا طرح نمونه را به صورت 20*30 سانتی متر کشیده و پس از تایید، آن را به اندازهی قالی بزرگ کرده و برای بافت رنگ آمیزی میکردند.
بعدها طرح بر روی کاغذ طراحی میشد و بیشتر رسم بود که نقاش نقشهی دلخواه را نقاشی میکرد و بعد کار را به جدول کش میسپرد تا با مرکب، خط کش و قلم فلزی، خطهای عمودی و افقی را کشیده و نقشه را به طوری که هر خانه نمودار یک گره باشد، جدول بندی کند.
هرچند کشیدن جدول با دست، قلم فلزی و خط کش بر روی پارچه، کاغذ و یا لوحههای حلبی قدمتی 100 ساله دارد، لیکن استفاده از کاغذهای چاپی جدول در فاصلهی سالهای 1315 تا 1320 هجری شمسی اتفاق افتاد و این کار بیش از نیمی از زمانی را که طراحان صرف آماده ساختن کاغذ طراحی مینمودند کاهش داد.
اولین گامها در جهت تولید نقشههای چاپی به قصد نظم بخشیدن، یکنواخت کردن شیوههای تولید، سهولت در تکثیر، پایین آوردن قیمت و تولید انبوه بود.
چه بسیار طرحهایی را که اذهان نوآور و زیبایی شناس بافندگان روستایی و عشایری با سرپنجههای توانای خویش بر تار و پود فرش گره زدند و یا هنرمندان طراح و نقاش قالی با چیره دستی و مهارتی فراوان افتخاراتی را با نام فرش ایرانی و برای همیشه به جهانیان به اثبات رسانیدند که امروز به جز اندکی شاهد فراموش شدن و از بین رفتن صدها و هزاران از آن نقشهها در طی فرآیند تولید، بافت و در پی حوادث آتش سوزی، سیل، حملهی موریانه و غیره بودهایم.
در حفظ و صیانت از این گنجینهی ملی، با آن همه وسعت و تنوع میتوان از کامپیوتر استفاده نمود که شاید اگر اغراق نباشد میشود گفت، مجموعه طرحها و نقشههای دستی موجود در عصر امروز یا گذشته را بتوان در قالب تعدادی محدود لوح فشردهی کامپیوتری، ذخیره و آرشیو نمود؛ آرشیوی که حاوی ارزشهای علمی – کاربردی، تحقیقی و تاریخی جامعهی فرش ایران میباشد.
مهمتر آن است که روند فوق تنها با تخصص فنی و هنری هنرمندان طراح و نقاش فرش و در قالب کاربران اصلی این وسیله مقدور خواهد بود. کاربرانی که:
- باید تمام و کمال به اصول طراحی سنتی و دستی قالی آشنایی داشته باشند.
- فرهنگ، هنر و اصالتها را در فرش ایران باز شناخته باشند.
- تکنیکها، سبکها و فنون بافت و تولید را همراه با بازار هر منطقه بارها به خوبی مرور کرده باشند.
به همین منظور لازم میدانم تعاریفی را هر چند خلاصه از طراح و طراحی سنتی و کامپیوتری فرش جهت روشنتر شدن مطلب ارائه نمایم.
1- طراح سنتی فرش:
طراح سنتی فرش کسی است که با تاریخچهی طراحی نقشهی قالی آشنایی داشته و طراحی ختاییها، اسلیمیها و سایر اجزای نقشهی فرش شامل بته جقه، نقوش گل فرنگ، نقوش حیوانی و غیره را داشته، محاسبات اولیهی مربوطه را انجام دهد و بتواند حاشیهها و انواع نقشههای فرش را طراحی کند.
2-طراح کامپیوتری فرش:
طراح کامپیوتری فرش به شخصی اطلاق میگردد که علاوه بر دارا بودن تمام خصوصیات هنری، فنی و تکنیکی طراحی سنتی و دستی قالی، به علوم کامپیوتر و کاربرد آن حداقل در محدودهی فعالیت خویش آشنایی داشته و بتواند ابزارها، وسایل و نرم افزارهای موجود را در جهت ارائهی طرحها و نقشههایی نوین، بدیع و زیبا تحت سیطرهی هنری خویش قرار دهد.
همان گونه که از این تعریف استنباط میشود کامپیوتر به عنوان ابزار و علمی که صرفا در تسخیر شخص طراح میباشد ایفای نقش مینماید.
هنرمندان نقاش ما از دیر باز همانطور که نقل گردید طرحهای ذهنی خویش را بر پارچه یا کاغذهایی که خودشان شطرنجی مینمودند منتقل کرده و سپس رنگ آمیزی و نقطه میکردند.
پس از گذر زمان و ظهور صنعت چاپ، کاغذهای شطرنجی را در این جهت به خدمت گرفتند و امروزه همانطور که به طور مثال ماشین حساب را به جای چرتکه در انجام محاسبات مربوط به نقشه و بافت استفاده میکنند به ناچار باید کامپیوتر را هم در حرفه و شغل طراحی بپذیریم؛ وگرنه روشن است که ملل و رقبایی چون هند، چین، ترکیه، پاکستان و غیره که در این بهره جویی نسبت به ما مقدم ترند، چه به سرعت قادرند از لحاظ سطوح کیفی و کمی، در کلیهی زمینههای طراحی، رنگرزی، بافت، بازاریابی و صادرات فرش گوی سبقت را از ما بربایند.
در خصوص استفاده از کامپیوتر در فرآیند طراحی نقشهی فرش، اساس و محتوای طرح اولیه توسط طراح بر روی کاغذ و به همان شیوهی سنتی خلق شده و پس از انتقال آن با روشهای مختلف به فایل کامپیوتری به جای هرکدام از وسایل سنتی همچون رنگ، قلم مو، و کاغذ شطرنجی که قبلا عنوان شد، از ابزارهایی چون ماوس یا قلم نوری و نرم افزارهای موجود در کامپیوتر میتوان بهره جست و طرح سیاه قلم و مدادی را رنگ آمیزی، نقطه چین و کامل نمود.
در اینجاست که هارمونیهای مختلف رنگی را بر روی طرح کامل شده یا در واقع تصویر کلی و نمایشی فرش بافته شده در صفحهی مانیتور میتوان به راحتی تجربه و مشاهده نمود.
لازم به ذکر است در گذشته طراحان در اغلب فرشهای ماشینی از طرحهای لچک ترنج استفاده مینموده و کمتر به فکر تلفیق و یا ابداع طرحی نو و جدید بودهاند.
اما امروزه طراحان با تلفیق نقوش سنتی و مدرن، آمیزهای از خلاقیت و ابداع را به نمایش میگذارند، طرحهایی که چشم هر خریداری را به خود جلب مینماید و هم زمان با کمک تکنیکهای هوشمندانهی رایانهای، قوانین و اصول طراحی سنتی ایرانی نیز حفظ میگردد و طرح را بسته به سلیقهی مشتری به سمت مدرن بودن سوق میدهد.
ثبت ديدگاه