سجاده فرش بیانگر یک سبک بسیار خاص در جهان فرش است. از نظر فنی هر قالی یا قالیچه میتواند با هدف نماز خواندن استفاده شود که از اینرو هر فرش کوچک میتواند یک فرش نماز یا فرش سجاده قلمداد شود.
با این حال، به نظر میرسد سجاده فرش به عنوان یک نوع خاص یا سبک خاصی در طول تاریخ طراحی فرش اسلامی پدیدار گشته است. آنچه که فرش سجاده را از لحاظ شکل و قالب متمایز میکند، استفاده از یک درگاه طاقی، با نقش و نگار طاقچه و موضوع “محراب” است.
در واقع بافت این فرشهای ویژه برای خواندن نماز را میتوان به عنوان یک نمونهی بارز از جنبههای عبادت در هنر اسلامی قلمداد کرد.
انواع طرحهای فرش سجاده
طرحهای فرش سجادهای را میتوان به سه قسمت عمده تقسیم بندی کرد: 1. سجاده فرش محرابی 2. فرش سجاده تشریفاتی 3. فرش سجادهای یکپارچه
سجاده فرش محرابی:
میتوان گفت که پرفروشترین و محبوب ترین نوع فرش برای مسجد، سجاده فرش محرابی است.
در این نوع قالی همواره یک طاق محراب به کار میرود و این قوس محراب توسط ستونهایی احاطه گردیده که در اطراف آن نیز، اشکال هندسی و گل و بوته به شکل خلاقانهای منقوش گردیده است.
چه قبله متمایل باشد و چه مستقیم، فرش محرابی باید کاملا رو به روی قبله نصب شود. این نوع فرش سجادهای را به دو صورت موازی و یا شطرنجی میتوان نصب و اجرا کرد.
فرش سجاده تشریفاتی:
سجاده فرش تشریفاتی فاقد هر گونه طرح محراب میباشد و به صورت رول بافته میشود؛ به طور معمول در قسمت بالای فرش تشریفاتی مسجد یک حاشیه به منظور قرار گرفتن مهر نمازگزار وجود دارد.
به طور کلی میتوان گفت که فرش سجاده تشریفاتی در مقایسه با فرش محرابی از پرتی کمتری برخوردار است و همچنین نیاز نیست که کاملا رو به روی قبله پهن شود و همیشه به صورت مستقیم نصب میشود.
نقش مایهی اصلی فرش تشریفاتی معمولا گل و بوته و همچنین اشکال هندسی میباشد.
فرشهای سجادهای یکپارچه از چند فرش که توسط رفوگر به هم چسبیده و منسجم میشوند، تشکیل میگردد.
پس از بافت این نوع فرش سجاده، نوبت به انتقال فرشها به محل مورد نظر است که باید توسط رفوگران خبره و حرفهای تکههای قالی در جای خود قرار گرفته و به شیوهی خاصی به یکدیگر متصل شوند به طوریکه هیچ گونه اثری از محل اتصال قطعات فرش برجای نماند.
به چند دلیل از این نوع فرشها کمتر در مساجد استفاده میشود:
- حمل و جابه جایی سخت
- شستشوی مشکل
- هزینهی بالا
به چه دلیل از سجاده فرش استفاده میکنیم؟
زمانی که نمازگزاران مشغول به خواندن نماز در مسجد، نمازخانه و یا سایر اماکن متبرکه هستند، نیاز به یک محیط تکرار شونده و یکدست هست تا نمازگزاران به صورت نمادین در فضایی هماهنگ و به تقلید از یکدیگر به سوی قبله بایستند و اینچنین آنها را از دنیای مادی بیرون برای ارتباط با پروردگار بی همتا جدا کند. در واقع سجاده فرش پهن شده در مساجد و نمازخانهها، این نیاز مسلمانان را کاملا برآورده میکند.
مسجد همیشه به گونهای ساخته میشود که طاق محراب آن به جهت قبله یا همان سمت مکه باشد؛ مکه (واقع در عربستان) شهری مقدس برای همهی مسلمانان است که قبله گاه اصلی آنها یعنی کعبه در آن واقع گردیده است.
محراب نقش شده و بافته شده بر سجاده فرش به معنای دروازهی الهی است؛ میتوان گفت قسمت پایینی نقش محراب در فرش سجاده، نمادی از دنیای مادی و زمینی است و همچنین قسمت بالایی قوس منقوش در محراب سجاده فرش نمادی از دنیای روحانی و آسمانی است؛ که در واقع این دروازهی الهی مومنان را از دنیای فناپذیر زمینی به دنیای آسمانی و لایتنازل الهی منتقل میکند.
فرش محرابی باید به سمت قبله پهن گردد تا بدین ترتیب، عبادت کننده روبروی خانهی خدا قرار گیرد و متقاعد شود که نماز او در پیشگاه خداوند شنیده خواهد شد.
چرا باید از سجاده فرش استفاده کنیم؟
- فرش سجاده با دارا بودن طرح یکدست و یکپارچهی خود علاوه بر زیبایی که به فضای مسجد میبخشد، تشخیص قبله را برای نمازگزاران ساده میکند و همچنین نظم و هماهنگی خاصی به صفهای نماز میبخشد.
- از آنجاییکه سجاده فرش به سفارش بافته میشود، معمولا مناسب با متراژ مسجد و یا نمازخانه تولید میگردد که کاملا مکان متبرکه را پوشش میدهد و هیچگونه فضای خالی را باقی نمیگذارد.
- فرش محرابی دارای طرحها و رنگهای مختلفی است که میتوانید با توجه به نمای داخلی مسجد، فرش سجادهای مناسب را انتخاب کنید.
- علاوه بر نصب راحت و همچنین شستشوی آسان، در صورت هر گونه آسیب، فقط کافیست که یک سجاده فرش ترمیم و یا تعویض گردد.
ابعاد فرش سجاده استاندارد چند سانتیمتر است؟
ابعاد سجاده فرش به صورت رول چند سانتی متر است؟
عرض فرش سجاده محرابی و تشریفاتی در حالت رول، به صورت ثابت و 125 سانتی متر است در حالی که طول آن به متراژ مسجد (از دیوار تا دیوار) مورد نظر بستگی دارد و معمولا به سفارش مشتری یا مقدار مورد نیاز مسجد بافته میشود.
ابعاد یک فرش سجاده به صورت تک محرابی چند سانتی متر است؟
اندازهی یک سجاده فرش (به صورت تک محرابی) دارای طول ثابت 125 سانتی متر و همچنین دارای عرض ثابت 63.5 سانتی متر میباشد.
شایان ذکر است که این ابعاد هم در فرش محرابی و هم در فرش تشریفاتی یکسان است.
شانه و تراکم در سجاده فرش به چه معناست؟
چگونه تعداد شانه در سجاده فرش را تشخیص دهیم؟
به طور کلی تعداد گرههای در عرض فرش سجاده را شانه میگویند. به عنوان مثال در یک فرش سجادهای 700 شانه، یعنی در هر متر از عرض آن 700 گره بافته شده است.
حال برای اینکه خود شما تشخیص بدهید که فرشتان چند شانه است، باید تعداد گره در عرض سجاده فرش (از پشت قالی) را بشمارید؛ پس برای تشخیص تعداد شانهی دقیق، میتوانید یک خط کش بردارید و 1 متر از عرض فرش را انتخاب کنید و تعداد گره یا ردیف آن را بشمارید؛
به طور مثال برای فرش 1000 شانه باید 1000 گره در یک متر عرض وجود داشته باشد (یا به صورت ساده تر میتوانید فقط تعداد گرهی 1 سانتیمتر از عرض قالی را بشمارید که در این صورت باید دارای 10 گره باشد.)
چگونه رنج تراکم در فرش سجاده را تشخیص دهیم؟
به طور کلی به تعداد گرههای موجود در طول سجاده فرش، تراکم گفته میشود. به عنوان مثال در یک فرش سجادهای با تراکم 3600، یعنی در هر متر از طول آن، تعداد 3600 پود وجود دارد.
حالا برای اینکه خودتان تشخیص بدهید که فرشتان دارای چه تراکمی است، باید تعداد پود در طول فرش سجاده (از پشت قالی) را بشمارید؛ پس برای تشخیص رنج تراکمی دقیق، میتوانید یک خط کش بردارید و 1 متر از طول قالی را انتخاب کنید و تعداد پود آن را بشمارید.
به طور مثال برای یک قالی با تراکم 3000 باید 3000 پود در یک متر طول وجود داشته باشد (یا به صورت ساده تر میتوانید فقط تعداد پود در 1 سانتیمتر از طول فرش را بشمارید که در این صورت باید دارای 30 پود باشد.)
منظور از نصب فرش سجاده چیست؟
منظور از نصب سجاده فرش همان برش، دور دوزی و زیگزاگ رول فرش سجاده در مکان متبرکه میباشد.
از آنجایی که فرشهای محرابی مساجد و نمازخانهها به صورت رولی و با عرض 125 سانتیمتر تولید میشوند، باید فرشها در مساجدی که دارای قبلهی متمایل هستند کاملا به سمت قبله پهن شوند و جاهایی از فرش سجاده که به ستون برخورد میکند، برش و دوردوزی شود تا بعدها به فرش آسیبی نرسد.
نحوهی چیدن ردیف سجاده فرشها و یا رول فرشهای محرابی، میتواند بسته به سلیقهی هیئت امنای مسجد و یا مصلی به دو صورت موازی و یا یکی در میان (که اصطلاحا شطرنجی گفته میشود) اجرا شود، که این مورد معمولا در محل قابل تغییر میباشد.
تاریخچهی بافت سجاده فرش توسط مسلمانان
پیشینهی تاریخی و فرهنگی فرش:
مطالب قابل توجهی در مورد تاریخ، طبیعت و ویژگیهای سجاده فرش مسلمانان وجود دارد. این مطالب با سه عنوان اصلی بیان میشوند: فرش اسلامی، فرش شرقی و یا تحت طبقه بندیهای قومی و منطقهای مانند فرش ترکی، فرش ایرانی و غیره. با توجه به منابع تاریخی، سنت فرشبافی، یک رسم بسیار کهن بوده که توسط تمدنهای اولیه انجام میگردیده است.
کشفیات اخیر (در سال 1949) از یک فرش در درهای به نام پازیریک در کوههای جنوب سیبری (که آرامگاه شاهزاده اسکیتی در آن واقع گردیده است)، قدمت آن را برای قبل از قرن ششم پیش از میلاد نشان میدهد. این فرش که به عنوان کهن ترین فرش دستباف دنیا شناخته میشود، اکنون در موزهای در سن پترزبورگ روسیه قرار دارد. در یک مطالعهی تخصصی از نحوهی ساختار و همچنین گره زدن آن، به وضوح تایید شده است که فرش پازیریک، ماهیتی کاملا ایرانی (فارسی) دارد.
شواهد و مدارک موجود بعدی در پیدایش اولیهی فرش، تکههای کوچک قالی از قرن ششم میلادی در شرق ترکستان (تورفان واقع در همان جادهی ابریشم قدیم) است، که در اوایل قرن نوزدهم کشف گردیده است. بر اساس این دو مدرک میتوان به صراحت گفت که فرش برای اولین بار در مناطقی بافته شده که بعدا تبدیل به بخش مهمی از سرزمین اسلامی گردیده است.
با این وجود، نخستین فرش به جا مانده مربوط به مسلمانان، قطعههایی است که در مصر قدیم (الفسطاط) پیدا شده است. قدیمی ترین این قطعههای قالی مربوط به قرن نهم است.
فرشهای اسلامی در دورهی سلجوقیان به درجهی بالایی از مهارت و تکنیک در طراحی رسیدند و کم کم سجاده فرش نمود پیدا کرد؛ در واقع سلجوقیان در قرن یازدهم، همانگونه که حکمرانی خود را در ایران و بغداد گسترش میدادند، سنت فرشبافی و دیگر هنرها را نیز به ارمغان آوردند.
غرب شناس آمريکايي و متخصص در حوزهی هنر اسلامي (ريچارد اتينگهاوزن) و سایر متخصصان در این امر، سلجوقیان را به عنوان بنیانگذار اصلی فرش اسلامی در نظر گرفتهاند. مطالعهی چند نمونهی قالی، که در موزهی هنر استانبول در شهر قونیه (در جنوب باختری ترکیه) یافت شده است، ویژگیهای هنر فرشبافی دورهی سلجوقیان را نمایان میسازد.
سجاده فرش موجود در موزهی استانبول مربوط به قرن سیزدهم و متعلق به مسجد الاالدین در شهر قونیه بوده است که برای اولین بار ساخته شده بود؛ (قابل ذکر است که در آن زمان شهر قونیه پایتخت سلجوقیان بوده). فرش سجاده موزهی قونیه نیز در اصل برای مسجد اهرفوغلو در بیشهیر در سال 1298 بافته شده است. این فرشها با طرحهای هندسی منحصربفرد که با حاشیههایی از خطاطی همراه است، بافته شدهاند.
بافت فرش توسط مسلمانان:
فرشهای بافته شده به وسیلهی مسلمانان از مدتها پیش به عنوان یک کالای لوکس بوده است که توسط تاجران ثروتمند، کلکسیونرها و همچنین موزههای نساجی در سراسر جهان خریداری میشده است.
شهرت فرش پرندهی علاءالدین (Al a Al-Din (Aladdin)) برخی از ارزشها و اسرار عاطفی را نیز به زیبایی استثنایی و کیفیت قابل ملاحظهی فرشهای اسلامی اضافه نموده است.
در ادامه نحوهی بافت و همچنین طرحهای اولیهی سجاده فرش توسط مسلمانان را شرح دادهایم.
مسلمانان احترام خاصی را برای فرش قائل بودهاند. برای قبیلههای صحرانشین سنتی عربستان، آناتولی و ایران، قالی در مرکز زندگیشان قرار گرفته بود که به عنوان چادر برای پناه دادن به آنها در برابر طوفانهای شن و ماسه، پوششی برای کف زمین و همچنین پردههایی به عنوان محافظت از حریم خصوصی مورد استفاده قرار میگرفت.
از فرش برای موارد مفید دیگری از جمله کیسه و پتو نیز استفاده میشده است. در حقیقت، این یک استفادهی مدبرانه از پشمهای گلههایشان بود که به فراوانی یافت میشد.
با اسلام، ارزش های قابل توجه دیگری به فرش اضافه شد؛ از جمله استفاده از قالی به عنوان سجاده فرش یا فرش نماز. در قرآن هم عبارت فرشهای بهشت چند بار در قرآن ذکر گردیده است؛ از جملهی آنها در سورهی الغاشیه، خداوند از فرشهای فاخر یاد کرده است که مؤمنان در زندگی بعد از مرگ پاداش خواهند گرفت.
در قرون وسطی، بافت سجاده فرش در کشورهای مسلمان نشین رایج شده بود، که این نشان از پیوند مستحکم و ارتباط نزدیک بین دین و زندگی روزمرهی مردم داشت.
قدیمی ترین نمونههای فرش سجاده را میتوان در نقاشی مینیاتوری ایرانیها در قرن چهاردهم و نیز نیمهی اول قرن پانزدهم مشاهده کرد.
نقاشان ایتالیایی در نیمهی دوم قرن پانزدهم (دورهی رنسانس) همچون لورنزو لوتو، ویتور کارپچو و جیووانی بلینی، سجاده فرش ترکی را بر روی بومهای نقاشی خود منقوش کرده بودند، که این امر موجب تناقض فرهنگی نادری شده بود.
در قرنهای شانزدهم و هفدهم، بافت فرشهای سجادهای توسط ایرانیان نیز نمود پیدا کردند. این فرشهای نماز هم در کارگاههای بزرگ توسط هنرمندان و هم در خانههای عشایری و روستایی به وسیلهی مردم عادی بافته میشدند.
هر کسی که آن سجاده فرش را میبافت (چه یک زن خانه دار روستایی و چه یک بافندهی ماهر و حرفهای)، همواره یک جزء جداناپذیر و اجباری در فرش نمازشان دیده میشد و آن طاق یا قوسی بود که بر روی فرشهای سجاده به تصویر کشیده میشد.
اکثر محرابهای روی فرش سجادهها، دارای قوسهای نوک تیزی هستند که توسط دو ستون از دو طرف احاطه شدهاند؛ این قوسها برگرفته از فرورفتگی داخل دیوار و یا طاق محراب به عنوان قبله گاه اصلی در مسجد بود که نمازگزاران به سمت آن نماز خود را به جا میآوردند.
به همین ترتیب، سجاده فرشها به سادگی، شکلی تقریبا شبیه به درهای قوسی (درهای هلالی) داشتند، یا طاقها با هندسهی تزئینی پله دار یا سه گوشی مانند بودند.
در قرن هفدهم و تحت تاثیر قالیها و سجاده فرشهای ایرانی، عثمانیها نیز پترنهای طاق نماز (محراب) و همچنین تزئینات ستاره را به عنوان سبک جدیدی پیاده سازی کردند. در واقع این خصوصیات بیشتر به فرشهای اووشاک نسبت داده میشد که طراحی و ارائهی این نقوش و عناصر به طرز قابل توجهی متفاوت بود.
در برخی نمونهها، فرش تحت یک ترنج مرکزی قرار گرفته بود و در برخی دیگر، کتیبهها و تزئینات مختصری در الگوهای خاص و یا به صورت یک گروه در اطراف نقش مایهی اصلی در مرکز فرش تنظیم میگردیدند.
قابل ذکر است که چنین الگوهایی با ظهور سبکهای هنری روخو و باروک در اروپا (در قرنهای هفدهم و هجدهم) همزمان شده بود و توسعهی این سبکهای هنری، که بر مبنای نقوش اسلامی در اطراف تزئینات هندسی و ترنجها سازمان یافته بودند، تحت تاثیر قرار گرفت.
سجاده فرشهای دارای طاقچه در دورهی عثمانیان نیز عمدتا قالیهایی بودند که برای نماز خواندن مسلمانان استفاده میشد. برخی اوقات در طراحی سجاده فرش محرابی عثمانیها، چراغی از قوس طاق آن آویزان بود. میتوان گفت که این یک نشانهی واضح است که مسلمانان هنرمند، موضوعات و نقش مایههای خود را علاوه بر منابع طبیعی از منابع و باورهای مذهبی نیز ایجاد میکردند.
استفاده از فانوس و محراب در فرش سجاده اسلامی بسیار نمادین بود؛ در واقع هم محراب و هم فانوس نمایانگر بخشی از مسجد بودند که جهت خانهی خدا را به روشنی تعیین میکردند.
زمانی که فرش سجاده به طور دقیق با طرح و نقشهای اضافی در بالا و پایین محراب درست میشد، با چندین حاشیه (شامل گل و بوته و اشکال هندسی) کل ترکیب را احاطه میکردند.
با این حال، بدون شک جالب ترین و پیچیده ترین شکل طراحی سجاده فرش، فرش محرابی چند طاقی قدیمی بود که به آنها Saph گفته میشد. در نگاه اول، این فرشهای چند طاقی مانند فرش راهرو یا فرش تشریفات به نظر میرسند، حداقل به لحاظ نسبت طول آنها، اما بر خلاف این فرشها، تمرکز فرش سجادهها بر طراحی طولی آنها میباشد.
طراحی این فرشهای سجادهای (Saph) به گونهای بود که پهلو به پهلو و به عنوان یک سری به یکدیگر متصل میشدند به طوریکه سه یا تعداد بیشتری از مردم میتوانستند به طور همزمان و مشترکا به راز و نیاز بپردازند.
سجاده فرشهای چند طاقی حداقل تا اوایل قرن پانزدهم تأیید میشوند، زمانی که آنها در تذهیبهای خطی دوران تیموریان در ایران نمایش داده میشدند. به نظر میرسد که این نوع فرشهای محرابی در تمام نقاط جهان مسلمان نشین بافته میشد، از جمله ایران، ترکیه، ترکستان و هند و قفقاز که بافت فرش در این مناطق نیز رایج بود. فرش چند طاقی عثمانی و مغول و همچنین نمونههایی از بافندگی ترکمنهای عشایری و شرق ترکستان نیز وجود دارد. آنها حتی در سبکهای خانگی گلیم آناتولی نیز تایید میشوند، که نشان از ویژگی فرهنگی یکپارچهی آنها دارد.
با این حال، سجاده فرش چند محرابی (Saph) در گذشته خیلی معمول نبود. نمونهای از این نوع فرش سجاده را در زیر میتوانید ببینید که این فرش محرابی ابریشمی مربوط به قرن هجدهم از شرق ترکستان است. اما علیرغم مواد لوکس آن، طراحی فوق العاده سادهای دارد؛ با طاق محرابهای مختلف به صورت فضاهای خالی و در رنگ سبز منقوش شدهاند که با حاشیههایی محصور شدهاند. جالب توجه است که این نمونه کاملا شبیه به تصویری است که در یک نسخهی خطی از دوران تیموریان به تصویر کشیده شده است، و این نشان میدهد ترکیب سجاده فرشها یکی از سبکهای سنتی طراحی فرش بوده است.
فرشهای سجادهای مجلل با توجه به تزئینات عالی، غنی بودن مواد اولیه و همچنین کیفیت تکنولوژیکی آنها مشخص میشدند. سجاده فرشها از پشم گوسفندان، ابریشم و برخی اوقات از رشتههای نقره و طلا برای طبقهی ثروتمند جامعه بافته میشدند. کل تزئینات و طرحهای فرش سجاده، برگرفته از آثار ساخته شده توسط هنرمندان بود که محیطی صمیمی و همبستگی با خدای یگانه را ایجاد میکردند.
این فرشهای نماز با نوشتههایی که نقل قولی از قرآن کریم، ستایش پروردگار و همچنین تکریم پیامبر اکرم بودند، معمولا نمود بهتری پیدا میکردند. این نوشتهها همواره در قسمت بالای سجاده فرش و بالای طاق محراب قرار میگرفتند زیرا این کلمات و شکل نوشته شدن آنها بسیار مقدس بودند. نقشمایههای شاخه و برگ که در تزئین این نوع فرشها غالب بود، در واقع خدا را به تصویر میکشیدند که خالق آسمانها و زمین است.
فرشهای سجادهای عشایری و روستایی که توسط مردم عادی و خانمهای خانه دار بافته میشدند، بسیار متفاوت از سجاده فرشهای مورد استفادهی ثروتمندان بود. این طرحهای فرش سجاده بیشتر با ویژگیهای اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیست و یکم (نه نمونههای قدیمی که از گذشته باقی مانده بودند) نمایش داده میشدند، اما با این وجود به خاطر طبیعت قدیمی هنر عامیانه، خصوصیات سنتی آنها را نیز شامل میشد. تزئین آنها تحت الگوی طراحی هندسهی متفاوتی بود که در بافتهای عامیانه و با نمادهای مختلف مرتبط با آیین و اعتقادات مردم قدیم یافت میشد. بیشتر اوقات هنگام بافت فرش محرابی، بافندگان متمرکز بر طرحهای سنتی بودند که در واقع شناخت و درک خوبی از آنها داشتند و فقط نمایهای از خصوصیت اصلی و جداناپذیر خود یعنی قوس طاق محراب را به آن اضافه میکردند.
در بین قبیلههایی که دام وگله پرورش میدادند، مفهوم نیروی آسمانی و الهی که از آنها محافظت میکرد به طور سنتی با پرندگان و حیوانات نمادین ارتباط تنگاتنگی داشت، به گونهای که تصاویری از پنجههای پرندگانی چون عقاب و یا شاخهای حیواناتی مانند گوزن، اغلب در قسمت بالای طاق محراب (قوس محراب) سجاده فرشها رویت میشد. نقوش نمادین حیوانات و پرندگان توتمی به دلیل اعتقاد به قدرت مقدس آنها بود؛ مفاهیمی چون خوشبختی و کامیابی نیز با این عناوین ارتباط داشتند که به قالیهای عشایری و قومی مرسوم بودند.
ثبت ديدگاه